Uluslararası andlaşmalar kısaca şu şekilde tanımlanabilir: Uluslararası andlaşmalar, iki veya daha fazla devlet tarafından akdedilmiş olan ve Türkiye’de Cumhurbaşkanının onayıyla Resmî Gazetede yayımlanarak yürürlüğe konulan ve Türk normlar hiyerarşisinde kural olarak kanun değerinde bulunan bağlayıcı hukuk kurallarıdır. Türkiye’nin yaptığı uluslararası andlaşmaların uygunluğu hususunda genel olarak şu şekilde ifade edilebilir:
Milletlerarası andlaşmaların parafe edilmesi, imzalanması, nota teatisine konu teşkil etmesi veya bu andlaşmalara katılma bildirilerinin yapılması için atanacak Türkiye Cumhuriyeti temsilcileri ve bu temsilcilerin yetkileri, Cumhurbaşkanı kararıyla belirlenir.
Usulüne göre yürürlüğe konulmuş Milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. (Ek cümle: 7/5/2004-5170/7 md.) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır (TBMM, 1982).
uluslararası andlaşmaların uygunluğu
Uluslararası andlaşmaların onaylanması ve onaylanmanın uygun bulunmasının kriterleri:
- Onaylama ve onaylamanın uygun bulunması
Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak andlaşmalar Cumhurbaşkanı kararı ile onaylanır. Bir milletlerarası andlaşmanın onaylanması veya bunlara katılma, ikinci ve üçüncü fıkralarda belirtilen haller dışında, onaylamanın veya katılmanın Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından bir kanunla uygun bulunmasına bağlıdır.
- Milletlerarası bir andlaşmaya dayanılarak yapılan uygulama andlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye dayanılarak yapılan ekonomik, ticari veya teknik andlaşmalar Cumhurbaşkanı tarafından doğrudan onaylanır.
- Ekonomik, ticari veya teknik münasebetleri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan andlaşmalardan; Devlet maliyesi bakımından yüklenme gerektirmeyen, kişi hallerine ve Türk vatandaşlarının yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmayan andlaşmalar Cumhurbaşkanınca doğrudan onaylanır.
- Türk kanunlarına değişiklik getiren hükümler içeren her türlü milletlerarası andlaşmanın onaylanması veya bunlara katılma, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından onaylamanın veya katılmanın uygun bulunmasına ilişkin bir kanun çıkarılmasına bağlıdır (CUMHURBAŞKANLIĞI, 2018).
- Milletlerarası andlaşmaların onaylanması bakımından milletlerarası andlaşmalar konusunda şu şekilde ikili bir ayrım yapmak gerekir:
– Onaylanması için kanunla uygun bulunması gereken andlaşmalar.
– Onaylanması için kanunla uygun bulunması gerekmeyen andlaşmalar.
B.1. Onaylanması için kanunla uygun bulunması gerekmeyen andlaşmalar.
Buna göre 1982 Anayasası 90/1 ve 104. Maddelerince, imzalanan andlaşmalar TBMM tarafından onaylanmasının bir kanunla uygun bulunması ve Cumhurbaşkanı tarafından onaylanması gerekmektedir. İstisna olarak 90/2. Madde kapsamıyla ekonomik, ticari ve teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan andlaşmalar; devlet ekonomisine yük getirmemesi şartıyla, kişi hak ve özgürlüklerine dokunmaması şartıyla, yayınlanma ile yürürlüğe girer.
Milletlerarası bir andlaşmaya dayanılarak Bakanlar Kurulunca yapılan uygulama andlaşmalarından Türk kanunlarına değişiklik getirmeyenleri onaylamak veya bunlara katılmak için; bunların konusu iktisadi, ticari veya teknik münasebetlerin dışında kalsa veya süresi bir yılı aşsa veya Devlet maliyesi bakımından bir yüklenmeyi gerektirse veya kişi hallerine veyahut Türk vatandaşlarının yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunsa dahi, onaylama veya katılmayı uygun bulmak üzere kanun yapılması zorunluğu yoktur.
Onaylanması için kanunla uygun bulunması gerekmeyen andlaşmalar da kendi içinde iki gruba ayrılmaktadır (GÖZLER, 2007).
Birinci Grup Andlaşmalar XE “Birinci Grup Andlaşmalar” .- Türk kanunlarında değişiklik getirmemek şartıyla (m.90/4), birinci grubu oluşturan andlaşmaların taşıması gereken özellikler şunlardır (m.90/2):
1. Ekonomik, ticarî veya teknik ilişkileri düzenlemek,
2. Süre olarak bir yılı aşmamak,
3. Devlet maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek,
4. Kişi hallerine dokunmamak,
5. Türklerin yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak.
İkinci Grup Andlaşmalar XE “İkinci Grup Andlaşmalar” .- Türk kanunlarında değişiklik getirmemek şartıyla (m.90/4), ikinci grubu oluşturan andlaşmalar şunlardır (m.90/3):
1. Daha önceden yapılmış bir milletlerarası andlaşmaya dayanan uygulama andlaşmaları.
2. Kanunların önceden verdiği yetkiye dayanılarak yapılan
a) ekonomik, c) teknik, b) ticarî veya d) idarî andlaşmalar.
B.2. Onaylanması için kanunla uygun bulunması gereken andlaşmalar.
Uygun bulma kanun tasarısı Dışişleri Bakanlığı tarafından hazırlanır; Bakanlar Kurulu tarafından Meclise sunulur. Milletvekillerinin bir milletlerarası andlaşmanın uygun bulunmasına dair kanun teklifi veremeyecekleri kabul edilmektedir. (Anayasada bu yönde bir hüküm olmadığına göre, milletvekillerinin bu konuda kanun teklifi verememeleri yönündeki uygulamanın Anayasaya uygunluğu tartışmalıdır.
Meclise sunulan uygun bulma kanun tasarısı Dışişleri Komisyonu ve ilgili komisyonlardan sonra, Genel Kurulda görüşülür ve andlaşmanın bir bütün olarak kabul veya reddedilmesi için oylama yapılır. Dolayısıyla antlaşmanın bazı maddelerinin onaylanmasının uygun bulunması, diğer bazı maddelerinin ise uygun bulunmaması ihtimali yoktur. Aksi takdirde çok taraflı bir işlem olan antlaşma tek taraflı olarak değiştirilmiş olurdu ki, böyle bir şeyin uluslararası hukukta mümkün değildir. Ayrıca belirtelim ki, andlaşmaların uygun bulunmasına dair kanunun oylanmasında açık oylama yapılır . Uygun bulma kanunları da tüm kanunlar gibi bir kanundur. Kanunlar gibi tarih ve numara alır. Resmî Gazetede yayımlanır. Onay kanunları üç maddeliktir. Birinci madde, andlaşmanın onaylandığının uygun bulunduğunu belirtir. İkinci madde yürürlüğe giriş tarihi, üçüncü madde ise kanunun yürütülmesine ilişkindir. Onay kanunları onayladıkları andlaşmanın metnini tekrarlamazlar.
B.2.1. Türkiye Büyük Millet Meclisine gönderilecek andlaşmalar
Onaylanmanın veya katılmanın Türkiye Büyük Millet Meclisince uygun bulunması zorunlu olan andlaşmalar, Cumhurbaşkanı tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisine gönderilir. Cumhurbaşkanı kararı ile doğrudan onaylanan andlaşmalardan yayımlanması zorunlu olanlar, yayımlarından başlayarak iki ay içinde Dışişleri Bakanlığı tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgisine sunulur (CUMHURBAŞKANLIĞI, 2018).
Bu yazımızda Türkiye’nin yaptığı uluslararası andlaşmaların uygunluğu‘nu anlattık. İlgili sorularınızı yorum kısmından bildirebilirsiniz.
Kaynakça
ÇAĞLAYAN, S., & YÜZBAŞI, F. (2017, ARALIK). ULUSLARARASI ANTLAŞMALARIN ONAYLANMASINI UYGUN BULAN KANUNLARIN İPTALİ İSTEMLERİ HAKKINDA TÜRK ANAYASA MAHKEMESİ’NİN TUTUMU. UYUŞMAZLIK MAHKEMESİ DERGİSİ(10), 189-220. 2020 tarihinde alındı