Yerleşik Yaşamın Başlangıcı: Hallan Çemi

Hallan Çemi

Batman ve Dicle Nehri’nin bir ayağını oluşturan Sason Çayı’nın batı tarafında yer alan Hallan Çemi Tepesi, 5 hektar genişliğinde bir arazi üzerinde konumlanan 4 metre derinliğinde çok katmanlı bir höyüktür. Batman ilinin Kozluk ilçesinde günümüzdeki Kaletepe Köyü’nün yakınlarında yer alan bu höyük, Batman’ın yaklaşık 50 kilometre kuzeyindedir. Burası 1991 ve 1994 yılları arasında, Batman Barajı’nın yapımıyla ilişkili olarak bir kurtarma kazısı niteliğinde dört sezonluk bir kazı çalışmasına sahne olmuştur. Hallan Çemi şu an tamamen bitmiş olan baraj gölünün altında kalmıştır.

Hallan Çemi, Akeramik (Çanak Çömleksiz) Neolitik Dönemin oldukça başına, insanların ilk defa köylerde yerleşmeye başladığı zamana tarihlenir. Burada karşılaşılan, yerleşik küçük köy topluluklarının kalıntılarıdır. Radyo karbon analizleri sonucu elde edilen tarihlemeler, buranın MÖ 11. binyılın sonlarında yerleşim gördüğünü gösterir. Bu tarihleme, buranın, Türkiye’nin güneydoğusunda bugüne kadar ortaya çıkarılan en eski köy yerleşimi olmasını sağlar. Hallan Çemi ve burayla kültürel açıdan ilişkili ancak daha genç yerleşimler olan Demirköy ve Körtik, zamanla Batman Nehri boyunca oluşan tek bir topluluğun periyodik olarak yeniden yerleşimini ortaya çıkarır. Bu yerleşimler birarada ele alınınca Türkiye’nin güneydoğusunda, köy yaşamına geçen göçebe avcı-toplayıcı topluluğun bilinen en erken değişim evrelerinin aşamaları ortaya çıkar. Bu erken Neolitik yerleşimler aynı zamanda, Ergani düzlüğünde yer alan ve daha geç bir yerleşim olan Çayönü tarafından örneklendirilen, tamamen Neolitik kültüre sebep olan bir kültür gelişimini de ortaya çıkarır.

İnsanların neden köylerde sabit bir yerleşimi seçtiği konusunda birçok teori vardır. Benim düşünceme göre bunun sebebi, çok önemli olan kaynak bölgeleri üzerinde ortaya çıkan rekabet nedeniyle grupların ayrı ayrı sürekli bir hâkimiyet sağlama girişimidir.

Tabakalanma: 1994 yılı kazı mevsimine kadar höyüğün Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ’a tarihlenen çekirdek kısmında üç yapı evresi veya tabakanın var olduğu tespit edilmiştir. Tepenin güney yamacındaki sondajda ise; az sayıda da olsa çanak çömlek parçalarının ortaya çıkışı şaşırtıcı olmuştur. Kazı başkanı bu olayı birbirini üstüne oturan çift çekirdekli höyük olarak açıklamaktadır.

Yorum ve tarihleme: Hallan Çemi iskancılarının sosyo-ekonomik yaşamları konusundaki bilgilerimiz çok azdır. Kazıda elde edilen bulguların ışığı altında henüz evcilleştirme safhasının yaşanmadığı; avcı ve toplayıcı bir besin ekonomisinin var olduğu; toplumun dal örgü tipinde çukur barınaklarda yaşadıkları; kulübelerinin aralarındaki alanları; işlik yeri gibi kullandıkları anlaşılmaktadır. Yerleşmenin tümü açılmadığı halde; yapı yoğunluğunun az oluşundan burada fazla bir nufüsun oturmadığı söylenebilir. Rosenberg şimdilik yerleşmenin mevsimlik olmadığını; tüm yıl boyunca devam ettiğini ileri sürmektedir. Kazıda ele geçen odun kömürü örneklerinin 14C tarihlerinin ortalaması alındığında; MÖ 8.600-8.000 tarihleri karşımıza çıkmaktadır. Rosenberg ve Davis; yapıların özelliklerine; yontma taş aletlerin tipolojik ilişkilerine bakarak; Hallan Çemi ile Kuzey Irak’taki Kermez Dere ve Nemrik 9 yerleşme yerleri ile ilişki kurmaktadır [Rosenberg-Davis 1992:8]. Hallan Çemi hem 14C tarihleri ve hem de diğer özellikleri ile Anadolu’nun şimdilik en eski yerleşmelerinden biri olma özelliğini taşımaktadır.